Categories: आयुर्वेदिक दवाएं

Chandraprabha Vati: हितकारी है चंद्रप्रभा वटी – Balkrishan Ji (Patanjali)

चंद्रप्रभा वटी क्या है? – What is Chandraprabha Vati?

आयुर्वेद में चंद्रप्रभा वटी (Chandraprabha Vati, also known as Chandraprabha Gulika, Chandraprabha vatika) एक बहुत ही प्रसिद्ध और उपयोगी वटी है। इसके नाम से ही उसके गुणों का भी पता चलता है। चंद्र यानी चंद्रमा, प्रभा यानी उसकी चमक, अर्थात् चंद्रप्रभा वटी के सेवन से शरीर में चंद्रमा जैसी कांति या चमक और बल पैदा होता है। इसलिए शारीरिक कमजोरी पैदा करने वाली लगभग बीमारियों में अन्य दवाओं के साथ चंद्रप्रभा वटी भी दी ही जाती है।

Table of Contents

चंद्रप्रभा वटी के उपयोग और फायदे (Uses And Benefits Of Chandraprabha Vati in Hindi)

चंद्रप्रभा वटी है मधुमेह में फायदेमंद – Benefits of Chandraprabh Vati for Diabetes in Hindi

स्वामी रामदेव (Patanjali) चंद्रप्रभा वटी उपयोग मधुमेह (Diabetes) में करते हैं। यह पेशाब में चीनी जाना कम करती है।

चंद्रप्रभा वटी करती है किडनी सम्बन्धी रोग ठीक – Benefits of Chandraprabh Vati for Kidney related disorders in Hindi

किडनी के खराब होने पर मूत्र की उत्पत्ति बहुत कम होती है जो शरीर में अनेक रोग उत्पन्न करता है एवं मूत्राशय में विकृति होने पर मूत्र आने पर जलन, पेडू में जलन, मूत्र का रंग लाल होना या अधिक दुर्गन्ध होना इन सब में चन्द्रप्रभा वटी अति उपयोगी है। इससे गुर्दों की कार्यक्षमता बढ़ती है जो शरीर को साफ करते हैं। बढ़े हुए यूरिक एसिड (Uric acid) और यूरिया (Urea) आदि तत्वों को यह शरीर से बाहर निकालती है।

चंद्रप्रभा वटी है मूत्र सम्बन्धी विकारों में लाभदायक – Benefits of Chandraprabh Vati in Urinary track inflammation in Hindi

यह वटी पेशाब की परेशानियों और वीर्य विकार की काफी लाभकारी तथा प्रसिद्ध दवा है। मूत्र आने पर जलन, रुकरुक कर कठिनाई से मूत्र आना, मूत्र में चीनी आना, मूत्र में एल्ब्युमिन जाना (Albuminuria), मूत्राशय की सूजन तथा लिंगेन्द्रिय की कमजोरी इससे शीघ्र ठीक हो जाती है।

चंद्रप्रभा वटी से बढ़ाएं शारीरिक और मानसिक शक्ति – Chandraprabh Vati works like a tonic

चंद्रप्रभा वटी के नियमित सेवन से शारीरिक तथा मानसिक शक्ति मे वृद्धि होती है। यह थोड़े से श्रम से हो जाने वाली थकान और तनाव आदि को कम करती है, शरीर में स्फूर्ति लाती है और स्मरण शक्ति (memory) को बढ़ाती है। इसे सम्पूर्ण स्वास्थ्य टॉनिक के रूप मे प्रयोग किया जाता है। इसके साथ लोध्रासव या पुनर्नवासव का भी प्रयोग करना चाहिए। टॉनिक होने के अलावा चंद्रप्रभा वटी शरीर को विभिन्न प्रकार के टॉक्सिन (toxins) से मुक्त करने का भी काम करती है।

चंद्रप्रभा वटी के लाभ वीर्य सम्बन्धी रोगों में – Chandraprabh Vati improves sperm count

पुरुषों में अधिक शुक्र क्षरण या स्त्रियों में अधिक रजस्राव होने से शारीरिक कान्ति नष्ट हो जाती है, शरीर का रंग पीला पड़ना, थोड़े ही परिश्रम से जल्दी थक जाना, आँखे अन्दर धँस जाना, भूख न लगना आदि विकार पैदा हो जाते है ऐसे में इस वटी का प्रयोग करने से लाभ मिलता है। यह रक्तादि धातुओं की पुष्टि करती है। यह स्पर्मकाउंट (sperm count) को बढ़ाती है, ब्लड सेल यानी रक्त कोशिकाओं का शोधन तथा निर्माण करती है। स्वप्नदोष (Nightfall) या शुक्रवाहिनी नाड़ियों के कमजोर पड़ जाने पर इसे गुडुची के क्वाथ से लेना चाहिए।

चंद्रप्रभा वटी का प्रयोग स्त्री रोगों में – Benefits of Chandraprabha Vati for women in Hindi

स्त्री रोगों के लिए भी यह एक अच्छी दवा है। यह गर्भाशय की कमजोरी दूर कर उसे स्वस्थ बनाती है। गर्भाशय के बढ़े आकार, उसकी रसौली, बारंबार गर्भपात आदि समस्याओं में चंद्रप्रभा वटी का सेवन रामबाण का काम करता है। यह गर्भाशयसंबंधी रोगों को दूर कर गर्भाशय को बल प्रदान करती है। अधिक मैथुन या अधिक संतान होने अथवा विभिन्न रोगों से गर्भाशय के कमजोर हो जाने, कष्ट के साथ मासिक धर्म आना (period pain), लगातार 10-12 दिन तक रजस्राव होना इन सब में चन्द्रप्रभा वटी को अशोक घृत या फलघृत के साथ लेना चाहिए।

चंद्रप्रभा वटी एक अच्छी दर्दनिवारक भी है – Chandraprabha Vati relieves pain

चंद्रप्रभा वटी एक अच्छी दर्दनिवारक औषधि भी है। यूरिक एसिड कम करने के गुण के कारण जोड़ों के दर्द, गठिया वात के दर्द, जोड़ों के सूजन आदि को यह कम और समाप्त करती है। इसके सेवन से स्त्रियों में मासिक धर्म की अनियमितताएं भी ठीक होती हैं और उसके कारण होने वाले पेड़ू के दर्द, कमर दर्द आदि में आराम मिलता है।

और पढ़े: यूरिक एसिड बढ़ने के घरेलू उपचार

चंद्रप्रभा वटी के अन्य लाभ – Other benefits of Chandraprabha Vati

मंदाग्नि, अजीर्ण, भूख न लगना कमजोरी महसूस करना इन सब में चन्द्रप्रभा वटी लाभ करती है। मलमूत्र के साथ वीर्य का गिरना, बारबार मूत्र आना, ल्यूकोरिया (leukorrhea) , वीर्य दोष, पथरी (kidney stone), अंडकोषों में हुई वृद्धि, पीलीया (jaundice), बवासीर (Piles), कमर दर्द (backache), नेत्ररोग तथा स्त्री-पुरुषों के जननेन्द्रिय से संबंधित रोगों को यह ठीक करती है।

चंद्रप्रभा वटी का उपयोग और मात्रा – Usages and Dosage of Chandraprabha Vati

सामान्यतः इसकी गोलियां बनी होती हैं और दो-दो गोलियां सुबह-शाम सामान्य पानी या दूध के साथ लेनी चाहिए। कमजोरी आदि की स्थिति में इसे दूध के साथ लिया जाना चाहिए अथवा वैद्य की सलाह के अनुसार ही इसका सेवन करना चाहिए।

मात्रा 250-500 मिली ग्राम

अनुपान जल, दुग्ध

चंद्रप्रभा वटी कहाँ से खरीदें? – Where to buy Chandraprabha Vati in India?

आप चंद्रप्रभा वटी ऑनलाइन खरीद सकते हैं: चंद्रप्रभा वटी

चंद्रप्रभा वटी का आयुर्वेद में उल्लेख – Reference in Ayurveda

चंद्रप्रभा वटी का वर्णन आयुर्वेद के <> ग्रन्थ में पृष्ठ क्रमांक <> पर इस प्रकार से मिलता है:

चद्रप्रभा वचा मुस्तं भूनिम्बामृतदारुकम्।

हरिद्रा।तिविषादार्वी पिप्पलीमूलचित्रकौ।।

धान्यकं त्रिफला चव्यं विडङ्गं गजपिप्पली।

व्योषं माक्षिकधातुश्च द्वौ क्षारौ लवणत्रयम्।।

एतानि शाणमात्राणि प्रत्येकं कारयेद् बुध।

त्रिवृद्दन्ती पत्रकं च त्वगेला वंशरोचना।।

प्रत्येकं कर्षमात्राणि कुर्यादेतानि बुद्धिमान्।

द्विकर्षं हतलोहं स्याच्चतुष्कर्षा सिता भवेत्।।

शिलाजत्वष्टकर्षं स्यादष्टौ कर्षाश्च गुग्गुलो।

एभिरेकत्र संक्षुण्णै कर्त्तव्या गुटिका शुभा।।

चद्रप्रभेति विख्याता सर्वरोगप्रणाशिनी।

प्रमेहान्विंशतिं कृच्छं मूत्राघातं तथा।श्मरीम्।।

विबन्धानाहशूलानि मेहनं ग्रन्थिमर्बुदम्।

अण्डवृद्धिं तथा पाण्डुं कामलां च हलीमकम्।।

आत्रवृद्धिं कटीशूलं श्वासं कासं विचर्चिकाम्।

कुष्ठान्यर्शांसि कण्डूं च प्लीहोदरभगन्दरम्।।

दन्तरोगं नेत्ररोगं त्रीणामार्त्तवजां रुजम्।

पुटंसां शुक्रगतान्दोषान्मन्दाग्निमरुचिं तथा।।

वायुतं पित्तं कपैं हन्याद् बल्या वृष्या रसायनी।

चद्रप्रभायां कर्षस्तु चतुशाणो विधीयते।।

शार्ङ्ग...7/40-49

चंद्रप्रभा वटी के घटक – Composition of Chandraprabha Vati

क्र.सं.

घटक द्रव्य

प्रयोज्यांग

अनुपात

1

चन्द्रप्रभा (शटी/कर्चूर) (Hedychium spicatium Buch-Ham)

निस्राव

3 ग्राम

2

वचा (Acorus calamus Linn.)

कन्द

3 ग्राम

3

मुस्ता (Cyperus rotundus Linn.)

कन्द

3 ग्राम

4

भूनिम्ब (किराततिक्त) (Swertia chirayita Roxb.ex.Flem.Karst.)

पंचांग

3 ग्राम

5

अमृता (गुडुची) (Tinospoera cordifolia (willd))

तना

3 ग्राम

6

दारुक (देवदारु) (Cedrus deodara (Roxb.) Loud.)

सार

3 ग्राम

7

हरिद्रा (Curcuma longa Linn.) कन्द 3 ग्राम

8

अतिविषा (Aconitum heterophylum Wall.)

जड़ का गूदा

3 ग्राम

9

दार्वी (दारुहरिद्रा) (Berberis aristata DC)

तना

3 ग्राम

10

पिप्पलीमूल (Piper longum Linn.)

जड़

3 ग्राम

11

चित्रक (Plumbago zeylanica Linn.)

जड़

3 ग्राम

12

धान्यक (Coriandrum sativum Linn.)

फल

3 ग्राम

13

हरीतकी (Terminalia chebula Retz.)

फली

3 ग्राम

14

बिभीतक (Terminali bellirica Roxb.)

फली

3 ग्राम

15

आमलकी (Emblica officinalis Gaertn.)

फली

3 ग्राम

16

चव्य (Piper retrofractum Vahl.)

तना

3 ग्राम

17

विडङ्ग (Embella ribes Burm.)

फल

3 ग्राम

18

गजपिप्पली (Piper longum Linn.)

फल

3 ग्राम

19

सोंठ (Zingiber officinale Rosc.)

कन्द

3 ग्राम

20

काली मिर्च (Piper nigrum Linn.)

फल

3 ग्राम

21

स्वर्णमाक्षिक धातु

भस्म

3 ग्राम

22

यवक्षार (यव)

पंचांग

3 ग्राम

23

सज्जीक्षार

3 ग्राम

24

सैंधव लवण

3 ग्राम

25

सौवर्चल लवण

3 ग्राम

26

विड लवण

3 ग्राम

27

त्रिवृत्

जड़

12 ग्राम

28

दन्ती (Balio spermum montanum Muell.- Arg.)

जड़

12 ग्राम

29

पत्रक (तेजपत्र) (Cinnamomum tamal)

पत्ते

12 ग्राम

30

दालचीनी (Cinnamomum zeylanicum Breyn)

तने की छाल

12 ग्राम

31

एला (Elettaria cardmomum Maton.)

बीज

12 ग्राम

32

पिप्पली (Piper longum Linn.)

फल

3 ग्राम

33

वंशलोचन (Bambusa arundinacea Willd.) (S.C)

12 ग्राम

34

हतलोह (लौह भस्म)

24 ग्राम

35

सिता (मिश्री)

48 ग्राम

36

शिलाजीत

96 ग्राम

37

गुग्गुलु

निर्यास

96 ग्राम

आचार्य श्री बालकृष्ण

आचार्य बालकृष्ण, आयुर्वेदिक विशेषज्ञ और पतंजलि योगपीठ के संस्थापक स्तंभ हैं। चार्य बालकृष्ण जी एक प्रसिद्ध विद्वान और एक महान गुरु है, जिनके मार्गदर्शन और नेतृत्व में आयुर्वेदिक उपचार और अनुसंधान ने नए आयामों को छूआ है।

Share
Published by
आचार्य श्री बालकृष्ण

Recent Posts

कब्ज से छुटकारा पाने के लिए अपनाएं पतंजलि दिव्य त्रिफला चूर्ण

आयुर्वेदिक ग्रंथों के अनुसार, त्रिफला चूर्ण पेट से जुड़ी समस्याओं के लिए बेहद फायदेमंद है. जिन लोगों को अपच, बदहजमी…

1 year ago

डायबिटीज को नियंत्रित रखने में सहायक है पतंजलि दिव्य मधुनाशिनी वटी एक्स्ट्रा पावर

डायबिटीज की बात की जाए तो भारत में इस बीमारी के मरीजों की संख्या साल दर साल बढ़ती जा रही…

1 year ago

त्वचा से जुड़ी समस्याओं के इलाज में उपयोगी है पतंजलि दिव्य कायाकल्प वटी

मौसम बदलने पर या मानसून सीजन में त्वचा से संबंधित बीमारियाँ काफी बढ़ जाती हैं. आमतौर पर बढ़ते प्रदूषण और…

1 year ago

युवाओं के लिए अमृत है पतंजलि दिव्य यौवनामृत वटी, जानिए अन्य फायदे

यौन संबंधी समस्याओं के मामले में अक्सर लोग डॉक्टर के पास जाने में हिचकिचाते हैं और खुद से ही जानकारियां…

1 year ago

मोटापे से छुटकारा पाने के लिए अपनाएं पतंजलि मेदोहर वटी

पिछले कुछ सालों से मोटापे की समस्या से परेशान लोगों की संख्या तेजी से बढ़ती जा रही है. डॉक्टरों के…

1 year ago

पेट से जुड़े रोगों को ठीक करती है पतंजलि दिव्य गोधन अर्क, जानिए सेवन का तरीका

अधिकांश लोगों का मानना है कि गौमूत्र के नियमित सेवन से शरीर निरोग रहता है. आयुर्वेदिक विशेषज्ञ भी इस बात…

1 year ago